Το ερέθισμα των Ελληνοαμερικανών αφηρημένων εξπρεσιονιστών
από την ευρωπαϊκή πρωτοπορία
Ήδη από τον Μεσοπόλεμο η ευρωπαϊκή πρωτοπορία περνούσε με σταθερούς ρυθμούς στην Αμερικανική Ήπειρο. Η πρώτη επαφή των νέων Αμερικανών ζωγράφων με αυτά τα ρεύματα θα έρθει το 1913 με την πρώτη έκθεση μοντέρνας τέχνης στο Armory Show της Νέας Υόρκης, ενώ η οριστική αποδοχή του μοντερνισμού από το φιλότεχνο κοινό της Νέας Υόρκης θα έρθει το 1929 με την έκθεση Cézanne, Gauguin. Seurat, Van Gogh στο Μουσείο Μοντέρνας Τέχνης. 50.000 άτομα θα την επισκεφτούν στις 5 εβδομάδες διάρκειάς της. Οι δύο Ελληνοαμερικανοί επιφανείς εκπρόσωποι της σχολής της Νέας Υόρκης, Γουίλιαμ (Βασίλειος) Μπαζιώτης και Θεόδωρος Στάμος, συγκαταλέγονται στους 10 Αμερικανούς ζωγράφους στους οποίους εντοπίζεται η επίδραση του Klee, σύμφωνα με την έκθεση Ten American : After Paul Klee που οργανώθηκε το 2018 από την Phillips Gallery της Νέας Υόρκης. Τα έργα του Μπαζιώτη: Πιερότος, (Εθνική Πινακοθήκη της Τέχνης, Ουάσινγκτον), Το γεράκι (Smithsonian Institute, Ουάσιγκτον), καθώς και του Στάμου: Η θυσία του Κρόνου, Νο 2 (Πινακοθήκη Phillips), Αρχαϊκή Λατρεία (Whitney Museum, Νέα Υόρκη), και ένα Άτιτλο έργο του (ΜoΜΑ) αντιπαρατέθηκαν μεταξύ άλλων με 9 έργα του Klee, αναδεικνύοντας τη δημιουργική επιρροή του ιδρυτικού μέλους του Γαλάζιου Καβαλάρη και της πρωτοποριακής σχολής Bauhaus, με την έμφασή του στη τέχνη των γηγενών, τη δύναμή της συμβολικής γλώσσας, τη δημιουργία που πηγάζει από το ασυνείδητο και τη διερεύνηση των αόρατων δυνάμεων της φύσης, όπως τονίζει η επιμελήτρια Elsa Smithgall. Ο Στάμος, ειδικότερα, θα εργαστεί τη δεκαετία του ’40 σε κορνιζοποιείο στη Νέα Υόρκη όπου θα έχει την ευκαιρία να δει πολλά έργα του Klee. Την επίδρασή του τη διαπιστώνει κανείς και σε έργο της περιόδου, της συλλογής του Ιδρύματος Ελληνική Διασπορά: το Άτιτλο, έργο του 1945, με τη συμβολική υποδήλωση φυσικών μορφών και τις γήινες χρωματικές επιλογές που θυμίζουν έργα του Klee. Ο Στάμος θα παραδεχτεί την επίδραση που του άσκησαν ακόμη οι Matisse, Bonnard, Vuillard, Monet, Watteau, Tiepolo.[1] Ειδικότερης σημασίας στον αφηρημένο εξπρεσιονισμό είναι η επίδραση των Picasso και Matta: εκείνοι μεταπλάθουν πρώτοι στα έργα τους την τραγωδία του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου, θέμα που απασχόλησε έντονα τους ζωγράφους αυτής της τάσης. Το απόγειο της ευρωπαϊκής επίδρασης ήρθε με την εγκατάσταση πολλών Ευρωπαίων ζωγράφων, κυρίως του Σουρεαλισμού,[2] στη Νέα Υόρκη, λόγω του διωγμού τους από τους Ναζί, όπως και των έργων τους, τα οποία αποκλήθηκαν «εκφυλισμένα» ήδη από τις αρχές της επικράτησής του Χίτλερ στη Γερμανία. Η διάσωση των έργων, όπως για παράδειγμα με τη Συλλογή της Peggy Guggenheim, που άνοιξε το μουσείο της το 1942, αλλά και των ίδιων των καλλιτεχνών, μετά και την πτώση του Παρισιού που είχε παραδοθεί αμαχητί, δεν θα μπορούσε να γίνει παρά μόνο με τη μετάβασή τους στην κοσμοπολίτικη Νέα Υόρκη. [3] Η Αμερική επιδίωκε να γονιμοποιήσει την ευρωπαϊκή κουλτούρα με τον ερχομό των προσφύγων από την Ευρώπη, όπως η Ιταλία άλλοτε υποδεχόταν τους πρόσφυγες του Βυζαντίου μετά την Άλωση, βάζοντας τα θεμέλια για την Αναγέννηση.[4] Πολλά χρόνια αργότερα, το 1958, το ΜόΜΑ θα ταξιδέψει με έκθεσή του σε 8 ευρωπαϊκές πόλεις παρουσιάζοντας 17 έργα των “οξύθυμων” ζωγράφων του αφηρημένου εξπρεσιονισμού, με τον τίτλο «Η Νέα Αμερικανική Ζωγραφική». Ο Μπαζιώτης θα εκπροσωπηθεί με τα έργα Νάνος, του 1947, Αρχέγονο τοπίο, του 1953, και Πομπήια, του 1957. Ο Στάμος με τα έργα Λευκό Πεδίο, Νο 2, του 1957, Έντονο Χιόνι, Αδύνατος Ήλιος, Νο 3 και Παιχνίδια του Ήλιου, Νο 2, του 1958. Είναι στο τέλος της δεκαετίας αυτής που θα αναγνωριστεί πλέον οριστικά αυτή η νέα εικαστική κίνηση στην Ευρώπη.
Πηγές:
[1] Βλ. τη μακροσκελή συνέντευξη του Στάμου, όπως δημοσιεύεται στο παράρτημα του καταλόγου για την αναδρομική έκθεση για το έργο του, που διοργανώθηκε στην Εθνική Πινακοθήκη το 1997.
[2] Πβ. Stephen Polcari, Abstract Expressionism and the modern experience, Cambridge University Press, 1991, σ. 22: «Critics have long attributed the genesis of Abstract Expressionism to the appearance of the surrealists in America, but closer examination makes clear that the catalyst was not so much the arrival of the artists as a new interest in their ideas. Surrealists’ art had been known and exhibited in America since the early 1930s.»
[3] Πβ. Serge Guilbaut, How New York stole the idea of Modern Art. Abstract Expressionism, freedom, and the cold war, Arthur Goldhammer, The University of Chicago Press, 1983, σ. 67: «Peggy Guggenheim symbolized the rescue of Parisian avant-garde culture, and the story of how her collection was saved from the fascists, fantastic and almost ludicrous as it was, was living proof of what she represented. 61 She also stood for the “search for the extreme” in contemporary art: the values of inventiveness, novelty, and “research”»
[4] Βλ. Serge Guilbaut, ό.π., σ. 63: «America, which, like Italy welcoming refugees from Byzantium, would allow Europe’s shipwrecked culture to flourish on its shores».
Ανέστης Μελιδώνης
Ιστορικός Τέχνης
Επιστημονικός Συνεργάτης του Ιδρύματος Ελληνική Διασπορά